Tytuł: Special Karte von dem Feldmark und
Forst Woisniki im Szadekschen Creiße
des Kalischen Cammer Departements dem Major Herrn von Pontanus
gehorig.
Rok: 1798
Język: Niemiecki.
Autor: Müller, Koenigl: Cammer Conducteur
Toponimy: alte frohen Velste(?), Dembnik(?), Dimbowo Gura, Dombrowa, Kollki(?), Pasternik, Ribackie, Sadowisko(?), Wartha Fluß,
Wasser Mühle, Wiercica(?), Woisniki
Źródło: AGAD Warszawa. Zbiór kartograficzny, sygn. 345-18_0001
Historyczne mapy regionu sieradzkiego:
Opis Jakuba Jurka.
Nazwa: Special Karte von dem Feldmark und Forst Woisniki im Szadekschen Creiβe des Kalischen Cammer Departements dem Major Herrn von Pontanus gehörig aufgennomen 1798 durch Müller Koenig. Cammer Conducteur
Data: 1798 r.
Autor: Müller, królewski konduktor kameralny
Skala: podziałka 300 prętów reńskich na 1 cal dziesiętny
Zespół, sygnatura: Zbiór kartograficzny, sygn. 381.
Opis: [„Plan Woźnik z 1798 r. – nieznane źródło kartograficzne” J. Jurka, „Na Sieradzkich Szlakach” nr 4/2018]
W styczniu 1793 r. województwo sieradzkie wraz ze swoją stolicą znalazło się pod panowaniem pruskim. Nowa administracja przejęła władzę także nad dawnymi dobrami królewskimi, a Sieradz był siedzibą starostwa.
Niektóre dobra w Polsce Prusacy nadali po zajęciu swoim dowódcom. Tak było z częścią starostwa sieradzkiego: Monicami, Kłockiem, Jeziorami, Mnichowem, Suchą i Woźnikami. Nadano je Janowi Krystianowi von Pontanus, w 1793 r. jeszcze kapitanowi wojska i dowódcy kompanii, w 1794 r. odznaczonemu orderem Pour le Mérite i awansowanemu na majora[1]. Być może z tej okazji otrzymał podsieradzkie ziemie, które posiadał do 1803 r. [2].
Za czasów Pontanusa powstał niezwykle ciekawy, kolorowy plan Woźnik, zatytułowany: „Special Karte von dem Feldmark und Forst Woisniki im Szadekschen Creiβe des Kalischen Cammer Departements dem Major Herrn von Pontanus gehörig aufgennomen 1798 durch Müller Koenig. Cammer Conducteur”.
Pod względem technicznym plan został wykonany bez zarzutu, da się go wykorzystać m. in. do badań terenu z użyciem oprogramowania geodezyjnego, gdyż zachowuje naturalne proporcje. Odrysowane na nim obszary podzielono na 9 kategorii oznaczanych kolorami lub piktogramami: ogrody (Garte), ziemie klas: I, II, III, IV, V, łąki (Wiesen), pastwiska (Hüttung) oraz lasy (Waldung). Oprócz tego przewidziano oznaczenia dla budowli (wiejskie – czarne i dworskie – różowe), krzyży (piktogramy z dopiskiem „Kreutz”), mostów, młynów (piktogram budynku z kołem młyńskim) i ukształtowania terenu (szraf). Ziemie przedstawione na planie, niezależnie od kategorii gruntu, należały do różnych właścicieli, których wymieniono bezpośrednio na planie. Mamy tu więc dominium („Dominium Woysniki”), wójtostwo („Unterthanen Vogteilich”), dominium w Monicach („Dominium Munitza”), klasztor dominikański („Closter”), gmina („Gemeinschaftliche Hütung). Większość napisów na planie naniesiono czarnym atramentem, są też jednak oznaczenia atramentem czerwonym, być może dodane później, lecz także opisujące przynależność ziem („Herrschaft”, „Vogtei”, „Separirte Herrschaftniche Dorfs und Vogtei Hütung” i inne). Inną warstwą planu są linie oddzielające działki od siebie. Być może był to zasadniczy cel powstania tej mapy – zaprojektowanie podziału obszernych włości między poddanych. Działkom i całym obszarom w ogóle towarzyszą oznaczenia literowo-liczbowe, zapewne wyjaśnione w tzw. rejestrze pomiarowym, który niestety nie został przez autorów zlokalizowany w archiwach, a być może się nie zachował. Plan Woźnik z 1798 r. jest jednak tak cenny z kilku innych powodów, o których niżej.
Po pierwsze, lokalizuje on w przestrzeni kilka miejscowych, dziś nieużywanych nazw – toponimów. Na południu, na granicy z Wiechucicami, znajdowała się Dębowa Górka („Dembowo Gura”), znana także ze wzmianek XIX-wiecznych, a należąca do Monic. Nieopodal, na północ, na terenie łęgów, znajdziemy „Dembnik”, „Wiercica”, „Ribackie” i „Kollki”. Za wsią leży „Szadowisko”. Z kolei przy granicy z Męką widzimy „Pasternik”, a między Męcką Wolą a Podłężycami – Las Dąbrowa („Waldung Dombrowa”).
Po drugie, na planie uwidoczniono całe osiemnastowieczne Woźniki, odrysowując każdy budynek, z pewnością nawet gospodarcze. Wieś leżała w osi południe-północ, na wschodnim brzegu Warty („Wartha Fluβ”). Jej południowy kraniec stanowiły dwa młyny, położone nie na brzegu, a na wyspie utworzonej przez dwa ramiona rzeki, połączonej mostem z brzegiem zachodnim. Ta wyspa połączyła się ze wschodnim brzegiem jeszcze w XIX wieku, czego dowodzą młodsze plany Woźnik, ale pozostałością tych stosunków terenowych jest niechybnie starorzecze na południu wsi. Na północnym krańcu Woźnik znajdowało się z kolei dominium, w którego centrum stał stary, drewniany dwór starościński. O jego architekturze (alkierzowy) i o Woźnikach pisał szerzej J. Szubzda [3], który omawianego planu nie widział. J. Szubzda próbował też zrekonstruować rzut folwarku, co jak widać na planie z 1798 r. udało się całkiem dobrze. Osią wsi była dzisiejsza ulica Złota, wzdłuż której stały chaty włościańskie. Przy dominium przechodziła ona w drogę do Męckiej Woli („Strasse nach Wolla”), a przed wyspą – w drogę do Łasku („Strasse nach Lask”). W centrum wsi stała dworska karczma. Było to blisko mostu łączącego drogę z Sieradza z Woźnikami, do którego prowadziła droga zwana dzisiaj ul. Strażacką.
Trzecim niezrównanym walorem planu jest fakt, że ukazuje on... sieradzkie wzgórze zamkowe („alte Frohen Veldte”). Wizerunek ten został przeoczony przez wszystkich badaczy, nawet przez autora jedynej książki o zamku sieradzkim [4]. Szczyt wzgórza na planie jest pusty, Prusacy zdążyli więc rozebrać zamek przed 1798 r., pozostawiając jednak jeden budynek na zboczu, mianowicie karczmę („[słowo nieczytelne] Krug”). Dobrze czytelny jest system umocnień terenowych – z zewnątrz siedzibę starosty otaczała fosa, potem było wypłaszczenie i wreszcie masywne wzniesienie, na którym przez wieki stały zabudowania zamkowe. Ciekawym elementem jest dodatkowy segment umocnień od strony północno-zachodniej, gdzie wg badań miała się znajdować brama. Przed karczmą widać tu mostek lub schodki, a dalej droga wiedzie właśnie przez otwarty, półkolisty rów. Być może jest to fosa wzmiankowana w szesnastowiecznych opisach zamkowego przygródka, służąca wówczas za rybnik. Plan Sieradza z 1796 r. [5] potwierdza, że była jeszcze pod koniec XVIII wieku wypełniona wodą.
Uwagę zwraca także czwarty, znaczący walor planu – a mianowicie dokładne przedstawienie stosunków wodnych między Woźnikami i wzgórzem zamkowym. Dolinę przecinały liczne cieki wodne. Widać starorzecza, ale chyba także czynne jeszcze rzeczki. Kilka z nich leży blisko wzgórza zamkowego. Między tymi dwiema rzeczkami leżała łąka klasztorna [6]. Trzecia rzeczka, umieszczona na planie, leży bliżej wzgórza, płynie na północ, by potem zakręcić na zachód. Pozostawiła ona dość rozległe starorzecze na granicy sieradzkiego MOSiRu, dziś popularne wśród wędkarzy, na mapach topograficznych nazywane Paradzianką [7]. Wreszcie następuje rozgałęzienie. Jedna gałąź ginie na granicy planu (jej kontynuację znajdziemy chyba na planie Sieradza z 1796 r., gdzie na północ od zamku widzimy strugę wpadającą ostatecznie do Warty), druga zaś płynie w kierunku wzgórza i najwidoczniej przecina fosę, prawdopodobnie ją zasilając. Mimo iż samego lustra fosy na planie nie widać, jest on niechybnie jedynym źródłem kartograficznym, które ukazuje źródło fosy zamkowej. Dotychczas niejasne było, która z pobliskich rzek – Żeglina czy może Warta – dostarczała wody do umocnień wzgórza. Wzgórze zamkowe łączył też z rzeczką widoczny na planie prosty, zapewne sztuczny kanał ze stawem pośrodku. Dokument nie wyjaśnia jego przeznaczenia, nie ma w tym miejscu żadnego budynku. Być może był to kanał mający na celu zasilenie nieistniejącego już w 1798 r. młyna. Jeśli tak, mógł to być młyn Zagrodny, wzmiankowany w literaturze [8].
Powyższe analizy nie wykorzystują w pełni informacji zawartych na planie. Naszym celem było opublikowanie jego ogólnego opisu i zwrócenie uwagi na to ciekawe źródło. Przedstawiliśmy też w szczegółach fragment planu ukazujący sieradzkie wzgórze zamkowe, jako niewykorzystywane do tej pory źródło informacji o tej przestrzeni. Plan w wersji cyfrowej dostępny jest w pracowni Archiwum Głównego Akt Dawnych w Warszawie. W ramach projektu autorów artykułu „Historyczne Mapy Regionu Sieradzkiego” jest dostępny także na stronie http://sparkdesign.pl/wp-co…/gismaps_maps/wozniki/index.html w formie nakładki na mapę satelitarną.
[2] W 1803 r. sprzedał Monice, Kłocko i Jeziory Feliksowi Stawiskiemu, a Mnichów, Suchą i Woźniki – hrabiemu Janowi Wilhelmowi Ludwikowi Rittbergowi, prawdopodobnie także pruskiemu kapitanowi.
[3] J. Szubzda, Sieradzka rezydencja starościńska, [w:] Na Sieradzkich Szlakach, nr 1/2009.
[4] T. Olszacki, Zamek królewski w Sieradzu. Dzieje – badania – architektura, Sieradz, 2013.
[5] Archiwum Główne Akt Dawnych, Zbiór kartograficzny, sygn. 48-4.
[6] Klasztor otrzymał w XIV – XV wieku łąki w miejscu zwanym Stharzecz, zob. G. Wierzchowski, Dzieje klasztoru dominikanów w Sieradzu, Sieradz, 2012, s. 95.
[7] Chyba błędnie, np. dziadek autora, żyjący w Sieradzu przed wojną, Paradzianką nazywał starorzecze Żegliny, w latach okupacji jeszcze drożne, po którym w czasie zimy uciekał przed nalotem, przepływające w poprzek ulicy Zamkowej, a będące pozostałością młynówki zwanej rzeką Wójtowską.[8] Niestety, autor nie był w stanie zlokalizować źródła informacji o młynie Zagrodnym, mimo powtórzonej kwerendy w najnowszych publikacjach o mieście, klasztorze i zamku.
Plan pochodzi ze zbiorów Archiwum Głównego Akt Dawnych w Warszawie
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz